Το «ντέρμπι ντε λα καπιτάλε» ανέκαθεν ήταν κάτι παραπάνω από ένα απλό παιχνίδι. Είναι μια μονομαχία με πολιτικό, κοινωνικό και ταξικό υπόβαθρο και το μίσος μεταξύ των οπαδών των δύο ομάδων μεταφέρεται ασίγαστο από γενιά σε γενιά.
Η Λάτσιο ιδρύθηκε στις 9 Ιανουαρίου του 1900 από τον Λουίτζι Μπιτζαρέλι, ένα χαμηλόβαθμο στέλεχος των Ενόπλων Δυνάμεων της Ιταλίας. Στα πρώτα της βήματα πρωτοστάτησαν επιφανείς εκπρόσωποι της αστικής τάξης, που έδρευαν στο βόρειο κομμάτι της Ρώμης. Το όνομά της προέρχεται από την ομώνυμη διοικητική περιφέρεια, στην οποία η Ρώμη είναι πρωτεύουσα. Ως χρώματα επιλέχθηκαν το γαλάζιο και το λευκό προς τιμήν της Ελλάδας, καθώς λίγα χρόνια νωρίτερα (1896) είχαν επιστρέψει οι Ολυμπιακοί Αγώνες στη χώρα μας, οι οποίοι ήταν και οι πρώτοι σύγχρονοι. Το σύμβολό της είναι ο αετός των λεγεώνων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Η Ρόμα, από την άλλη, ιδρύθηκε αρκετά χρόνια αργότερα, στις 7 Ιουνίου 1927, στη συνοικία Τεστάτσιο, με πρωτοβουλία του Ιτάλο Φότσι, σημαντικού παράγοντα του φασιστικού κόμματος. Η Ρόμα πήρε το όνομα και τα χρώματα της «Αιώνιας Πόλης», για έμβλημα επιλέχθηκε η ρωμαϊκή λύκαινα, που θηλάζει τον Ρωμύλο και τον Ρώμο. Ο Φότσι κινούσε τα νήματα και εκτελούσε εντολές του δικτάτορα Μπενίτο Μουσολίνι. Ο «Ντούτσε» επιθυμούσε να αποκοιμίσει τις μάζες και στόχευε στη δημιουργία μιας πανίσχυρης ομάδας της Ρώμης, ώστε να κοντράρει εκείνες του Βορρά. Απαίτησε να ενωθούν όλοι σύλλογοι της πόλης σε μία μεγάλη συνένωση: Άλμπα Ρόμα, Ρόμαν και Φορτιτούντο Ρόμα το δέχθηκαν.
Η Λάτσιο είχε, όμως, ισχυρά ερείσματα μέσα στο κυβερνών φασιστικό κόμμα, δεν αποδέχθηκε το να ενσωματωθεί και με μπροστάρη τον στρατηγό Τζόρζιο Βακάρο, παρέμεινε αυτοτελές σωματείο. Υπήρξε, άλλωστε, η αγαπημένη ομάδα του Μουσολίνι, της οποίας ήταν και μέλος.
Το πρώτο ντέρμπι των δύο θανάσιμων αντιπάλων της πρωτεύουσας διεξήχθη στις 8 Δεκεμβρίου 1929, με τη Ρόμα να επικρατεί 1-0 στο θρυλικό γήπεδο «Ροντινέλα», που βρισκόταν πίσω από τη Curva Nord του σημερινού «Ολίμπικο». H Λάτσιο σημείωσε την πρώτη της νίκη στο ντέρμπι στις 23 Οκτωβρίου 1932. Η Ρόμα κατέκτησε το πρώτο της πρωτάθλημα το 1942, ενώ η Λάτσιο έφτασε στην κορυφή του ιταλικού ποδοσφαίρου, μόλις το 1973.
Ρόμα και Λάτσιο μοιράζονται το ίδιο γήπεδο, το «Ολίμπικο», από το μακρινό 1953. Μέχρι το 1940 οι πρώτοι αγωνίζονταν στο Tεστάτσιο, ενώ οι τελευταίοι είχαν έδρα τους το στάδιο του φασιστικού κόμματος, το οποίο έδρευε στην Ρώμη. Από το 1940 μέχρι το 1953 αμφότερες οι ομάδες είχαν σπίτι τους το στάδιο του φασιστικού κόμματος.
Οι ακροδεξιοί «λατσιάλι» προέρχονται από τα εύπορα βόρεια προάστια της πόλης και οι «τζιαλορόσι» από το βιομηχανικό προλεταριάτο της Ρώμης,, που μεταπολεμικά κάλυπτε το νότιο τμήμα της. Έτσι, οι οργανωμένοι οπαδοί της Ρόμα καταλαμβάνουν σε κάθε παιχνίδι το νότιο πέταλο του «Ολίμπικο», την Curva Sud, με τους φίλους της Λάτσιο να παίρνουν θέση στο βόρειο πέταλο, την Curva Nord.
Για τους «ρομανίστι», το γεγονός ότι η μεγάλη συγκέντρωση των οπαδών της αντιπάλου βρίσκεται πλέον γύρω-γύρω από τη Ρώμη και όχι στην καρδιά της, σημαίνει ότι είναι αυτοί οι πραγματικοί εκπρόσωποι της πόλης. «Μια ομάδα προβάτων που την ακολουθούν βοσκοί», είχαν γράψει χρόνια σε ένα πανό για τη Λάτσιο και τους οπαδούς της.
Η απάντηση, φυσικά, δεν θα αργούσε να έρθει. «Μια ομάδα μαύρων, που την ακολουθούν Εβραίοι», έγραφε το πανό των «λατσιάλι», οι οποίοι ποτέ δεν έκρυψαν τις ακροδεξιές πολιτικές πεποιθήσεις τους, Το 1998 κρέμασαν τεραστίων διαστάσεων πανό που έγραφε: «Το Άουσβιτς είναι η χώρα σας, το Άουσβιτς το σπίτι σας».
Σε εντός έδρας ματς της Λάτσιο με την Κάλιαρι το 2017, οι φανατικοί της Λάτσιο λόγω τιμωρίας κάθισαν στο νότιο πέταλο του «Ολίμπικο», το οποίο παραδοσιακά καταλαμβάνουν οι φίλοι της Ρόμα. Φεύγοντας, οι «λατσιάλι» άφησαν αυτοκόλλητα, που παρίσταναν την Άννα Φρανκ να φορά φανέλα των μεγάλων τους αντιπάλων. Η Άννα Φρανκ ήταν έφηβη Γερμανίδα, εβραϊκής καταγωγής, που δολοφονήθηκε στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλζεν. Το μήνυμά τους ήταν προφανές. Αποδέχονταν ότι είναι φασίστες, προειδοποιώντας τους οπαδούς της Ρόμα πως θα έχουν την ίδια τύχη με εκείνη.
To 2021, δε, o Ρομάνο Φλοριάνι Μουσολίνι, δεξιός μπακ και δισέγγονος του δικτάτορα, υπέγραψε επαγγελματικό συμβόλαιο με την Λάτσιο, σκορπίζοντας τον ενθουσιασμό στις τάξεις των οπαδών του συλλόγου. Το μίσος μεταξύ των δύο πλευρών οδήγησε και σε τραγωδίες, όπως τον θάνατο νεαρού φίλου της Λάτσιο, Βιτσέντσο Παπαρέλι, το 1979 από φωτοβολίδα, που εκτοξεύτηκε από οπαδούς της Ρόμα.
Υπήρξε, όμως και ένα περιστατικό που ένωσε, έστω και πρόσκαιρα, τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Στις 11 Νοεμβρίου 2007 πέντε οπαδοί της Λάτσιο ταξιδεύουν οδικώς για το εκτός έδρας παιχνίδι της ομάδας τους με την Ίντερ. Αφού έχουν παρκάρει, ένα άλλο αυτοκίνητο, στο οποίο επιβιβάζονται οπαδοί της Γιουβέντους, πηγαίνοντας σε άλλη πόλη, αντιλαμβάνεται την παρουσία των εχθρών. Οι χούλιγκαν της «Μεγάλης Κυρίας» καταδιώκουν τους «λατσιάλι», οι οποίοι τρέπονται σε φυγή, στοχεύοντας να γυρίσουν στο αμάξι τους. Εκείνη τη στιγμή ο αστυνομικός Λουίτζι Σπακαροτέλα πυροβολεί μανιωδώς και εκτελεί τον Γκαμπριέλε Σάντρι, που κοιμόταν στα πίσω καθίσματα. Ο οπαδός της Λάτσιο δεν συμμετείχε στα επεισόδια, είχε μείνει στο όχημα, προκειμένου να ξεκουραστεί. Σίγουρα δεν φανταζόταν πως δεν θα ξυπνούσε ξανά και δεν θα έβλεπε ποτέ πάλι την αγαπημένη του ομάδα.
Στην κηδεία του Σάντρι παρευρέθηκαν ο αρχηγός Φραντσέσκο Τότι και ο προπονητής Λουτσιάνο Σπαλέτι εκπροσωπώντας τη Ρόμα, ενώ το «παρών» έδωσε και αντιπροσωπεία οπαδών. Όλοι μαζί, σαν μια γροθιά, φώναζαν οργισμένοι συνθήματα κατά της αστυνομίας.
Σε σύνολο 194 αναμετρήσεων μεταξύ των δύο ομάδων, η Ρόμα έχει χαμογελάσει 73 φορές, η Λάτσιο νίκησε σε 55 παιχνίδια, ενώ 66 αγώνες έληξαν ισόπαλα. Οι «τζιαλορόσοι» Ντίνο ντα Κόστα και Φραντσέσκο Τότι έχουν τα περισσότερα γκολ σε «ντέρμπι ντε λα καπιτάλε» με 11, πρώτοι για τη Λάτσιο είναι οι Ροντόλφο Βολκ και Σίβλιο Πιόλα, έχοντας σκοράρει από 7 φορές.
